Jose Saramago - ateista, prowokator i genialny pisarz

Jose Saramago, portugalski pisarz, otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury w 1998 roku. W uzasadnieniu napisano: „za dzieło, które przypowieściami, podtrzymywanymi przez wyobraźnię, współczucie i ironię, stale umożliwia pojmowanie iluzorycznej rzeczywistości.” Wyróżnienie to wzbudziło wiele kontrowersji, szczególnie wśród środowisk katolickich. Po śmierci pisarza w 2010 roku ponownie zrobiło się głośno na temat jego twórczości, ale nie tylko z powodu geniuszu jego dzieł literackich. Szum podniósł się między innymi wtedy, gdy rada miasta Porto sprzeciwiła się nadaniu jednej z ulic imienia noblisty. Konflikt Saramago z władzami Portugalii trwał już na długo przed jego śmiercią – pisarz wyprowadził się do Hiszpanii właśnie po kłótni z rządem PSD, który odmówił zgłoszenia jego „Ewangelii według Jezusa Chrystusa” do Europejskiej Nagrody Literackiej, argumentując, że obraża ona uczucia religijne katolików. Tam spędził ostatnie lata życia. Dlaczego jego „Ewangelia” spowodowała falę krytyki i do tej pory niegasnące kontrowersje? Jako zdeklarowany ateista Saramago postanowił stworzyć dzieło prowokujące – spisać historię Nowego Testamentu jeszcze raz, jednak z perspektywy samego Jezusa. Co ciekawe, przedstawił go jako zwykłego człowieka, który ulega namiętnościom (sypia z Marią Magdaleną), boi się ukrzyżowania i stara się przed nim uciec, winiąc za swoją krzywdę groźnego, lekceważącego potrzeby ludzi Boga.
Książka nie kpi z nauk biblijnych, raczej zmusza odbiorcę do ponownego przemyślenia mnogości interpretacji, które się w nich kryją. Pisarz ironizuje (np. ze stereotypowego postrzegania kobiety we wczesnym chrześcijaństwie), ale częściej jest śmiertelnie poważny, zastanawiając się nad okrucieństwem historii ukrzyżowanego Chrystusa. Utrzymuje przy tym zdrowy dystans do religii przez cały tok opowieści - nie obraża, nie narzuca swojego zdania. „Ewangelia według Jezusa Chrystusa” to niejedyne głośne dzieło noblisty. Saramago napisał na przykład „Miasto ślepców”, w którym umiejętnie pogodził ze sobą sztukę z najwyższej półki z wciągającą, pełną napięcia historią dla masowego odbiorcy. Powieść stała się bestsellerem. Przyczyniła się do tego także jej dobra ekranizacja z 2008 roku w reżyserii Fernando Meirellesa. W rolach głównych wystąpili: Julianne Moore i Mark Ruffalo. Historia opowiada o tajemniczej epidemii ślepoty, która znienacka dopada mieszkańców pewnego miasta. Wzroku nie traci tylko jedna kobieta. Władze, bezradne wobec rozprzestrzeniającej się choroby, postanawiają odizolować ślepych od reszty społeczeństwa. Rozpoczyna się walka o przetrwanie, przejmująca, rozpaczliwie prowadzona „po omacku”. Inne, słynne powieści Saramago to „Miasto białych kart”, „Baltazar i Blimunda” czy „Wszystkie imiona”. Pisarz zasłynął nie tylko z genialnych pomysłów, sprawnego warsztatu, fascynujących historii – czytelnikom znany jest także ze specyficznego stylu pisania, który nie ułatwia odbioru. Saramago bowiem nie stosował interpunkcji. Nie stawiał przecinków, nie wydzielał dialogów, od czasu do czasu tylko oddzielał długie zdania kropką.

Bez wątpienia, biorąc jego powieści do ręki, trzeba do tego rodzaju pisarstwa przywyknąć. Na szczęście po przeczytaniu kilku rozdziałów przyzwyczajamy się –zostajemy wciągnięci w historię, ulegamy refleksji, uśmiechamy przy specyficznych, mocno ironicznych żartach pisarza. Saramago był bowiem cynikiem. Ale całkiem zabawnym.